Verslag Rhetoric of the Past

Op 22 september 2016 vond de KNHG conferentie Rhetoric of the Past plaats. Onderwerp was de inzet van het verleden in de kunsten, het onderwijs, en in tekst- en schoolboeken. De organisatie was in handen van Tina van der Vlies en Laurie Slegtenhorst. De Amerikaanse historicus Michael Rothberg was uitgenodigd om de openingslezing te verzorgen.

Please give him a warm applause …’ Het was een drukte van jewelste bij de lezing van Michael Rothberg in het Haagse Huygens ING. De cultuurhistoricus werd als een ware ster het podium opgeroepen. Tenminste, dat leek ik op te maken van een videoscherm in een aanpalend zaaltje waar ik wegens ruimtegebrek was neergezet.

Rothberg maakte naam met de studie Multidirectional Memory (2009). Dit boek bevat een spannende zoektocht naar de diverse manieren waarop schrijvers en filmmakers in naoorlogs Frankrijk in hun werk tegelijkertijd het verleden van de Holocaust, de slavernij en het kolonialisme opriepen. In Den Haag draaide het om het begrip implicated subject, waarmee Rothberg het conceptuele niemandsland tussen dader en slachtoffer beoogt op te vullen. De attente historicus had Rothberg al tweemaal eerder over dit thema kunnen horen spreken, in respectievelijk Utrecht (2013; youtube) en Nijmegen (2013, gepubliceerd). Geeft niets. Als fan van zijn werk kan Rothberg mij niet vaak genoeg langskomen om het nog een keer uit te leggen. Ditmaal kwamen de voorbeelden uit lopend onderzoek naar de herinneringscultuur in Duitsland: de knieval van Willy Brandt voor het monument voor de opstand in het Warschau Ghetto; en het kunstwerk Das Leben, das Universum und der ganze Rest van Anny en Sibel Öztürk. Rothberg liet zien hoe politicus en kunstenaars zich op eigen wijze engageerden met het Duitse verleden.

De ‘implicated subject’ is een positie ten opzichte van het verleden die iemand kan innemen of die hem of haar wordt toegekend. Een nakomeling van een slavenhouder identificeert zich misschien niet met zijn voorvaderen, terwijl de nakomeling van de tot slaaf gemaakte zich wellicht wel identificeert met een bloedverwant. Maar beiden kunnen worden aangemerkt als implicated subjects die een duurzame verbintenis onderhouden met een problematisch verleden. Beiden moeten of zouden iets moeten doen met dit inzicht.

Michael Rothberg. Foto Eduard Jacob

De kracht en de zwakte van Rothbergs werk zit hem erin dat het uitnodigt een stap verder te gaan dan een toepassing op de bronnen. Zijn werk spreekt de historicus ook aan op zijn wetenschappelijke en morele houding: Hoe verhoud je je als historicus en betrokken burger tot het verleden dat je bestudeert en tot diegenen die op eigen wijze het verleden interpreteren? De historicus is objectief, zo nemen wij aan, maar in hoeverre valt vol te houden dat de historicus nimmer ‘implicated’ is in het verleden dat hij beroepsmatig bestudeert?

Rothbergs werk is ongelofelijk stimulerend en een beetje irritant omdat er een impliciet, maar toch wel herkenbaar voorschrift in zijn werk ligt opgesloten. Het gaat niet alleen om de vraag hoe onze omgang met het verleden werkt maar ook om de vraag hoe het zou moeten. ‘Alles leuk en aardig met dat multidirectioneel herinneren’, stelden critici over zijn Multidirectional Memory, ‘maar er bestaat toch flink wat problematische historische retorica. Moet dat ook maar kunnen?’ Rothbergs antwoord was een analyse van de in protesten veel gehanteerde analogie van Gaza met het Warschau Ghetto. Toen werd ook veel duidelijk over Rothbergs lijstje van do’s en don’ts van hedendaags herinneren. In het vragenrondje na Rothbergs lezing kwam dit terug toen Susan Legêne (VU) navraag deed naar het prescriptieve karakter van Rothbergs denken over hoe wij als betrokken burgers in de wereld staan? ‘Ja’, luidde het antwoord, ‘er zit een prescriptieve en normatieve dimensie in mijn denken.’ Zo dat was eruit. Nu konden we door naar de lezingen van o.a. Sanne Parlevliet over historische kinderboeken en Tina van der Vlies over historische schoolboeken waarin het belang van Rothbergs prangende vragen en scherpe inzichten mooi tot uitdrukking kwam. De middag eindige met een sessie over Media, Remediation and Cultural Education, waarin Dagmar Brunow en Laurie Slegtenhorst spraken over respectievelijk Remediating Archival Content en World War II Remediated in Cultural Education.

Remco Ensel
Radboud Universiteit

Opmerkingen

© KNHG 2024 Website: Code Clear