Bronnenkritiek is een erg belangrijk onderdeel van historisch onderzoek. Dit houdt in dat documenten niet zomaar voor waar worden aangenomen, maar kritisch worden bekeken. Wanneer u een CABR-dossier raadpleegt, is het belangrijk om de vraag te stellen: Wie heeft dit materiaal gemaakt? Het antwoord op deze vraag bestaat uit meerdere delen.
Allereerst moeten we ons realiseren dat alle stukken in het CABR geen objectieve weerspiegeling van het verleden zijn. Het zijn documenten die door mensen zijn gemaakt. Mensen hebben verschillende overtuigingen, werkwijzen, belangen en doelen. Ze kunnen ook fouten maken. Ze beschikken niet altijd over volledige informatie, en in sommige gevallen kunnen ze onbewust onwaarheden hebben verteld of zaken verkeerd geïnterpreteerd hebben.
Het is belangrijk om te bedenken dat de tijd na de oorlog erg chaotisch was. Er moest in korte tijd een opsporingsapparaat worden opgezet om het gedrag van grote groepen mensen te onderzoeken. Deze bijzonder grote taak moest worden uitgevoerd terwijl er een groot tekort aan onder meer papier en – het meest belangrijk – bevoegd personeel was. Ook was er haast bij, omdat kort na de bevrijding vele duizenden mensen waren gearresteerd en het snel duidelijk moest worden of iedereen wel terecht vastzat.
Daarnaast kunnen getuigen die betrokken waren bij onderzoeken of rechtszaken bewust onwaarheden hebben verteld. Dit kan bijvoorbeeld zijn gebeurd uit wraak of persoonlijke belangen. Het kon ook nog zo zijn dat de informatie die een getuige gaf onbewust was beïnvloed door wat deze persoon van de onderzochte persoon vond.
Het is dus belangrijk te weten dat getuigenverklaringen niet altijd betrouwbaar zijn. Historici gebruiken nooit één enkele bron om een conclusie te trekken, maar leggen getuigenverklaringen altijd naast andere documenten om een beter beeld te krijgen van wat er gebeurd is.
Het CABR is een juridisch archief: het bevat documenten die betrekking hebben op het proces van de bijzondere rechtspleging in Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Het doel van het archief was het vooruithelpen van het onderzoek naar (mogelijke) collaboratie en van de eventuele vervolging en bestraffing.
Wat in het CABR is vastgelegd, weerspiegelt de manier waarop het opsporings- en gerechtelijke systeem werkte in de nasleep van de oorlog. De documenten in het CABR zijn grotendeels het resultaat van het werk van rechercheurs en andere ambtenaren die deze dossiers opmaakten, verzamelden, en interpreteerden. Wat u vandaag aantreft in een CABR-dossier, is het resultaat van een complex proces waarbij veel mensen en factoren betrokken waren.
Het is dus belangrijk om te begrijpen dat de dossiers reflecteren hoe deze rechercheurs en andere ambtenaren het onderzoek en de vervolging uitvoerden, wat zij relevant vonden om te onderzoeken, en welke keuzes zij maakten in het vastleggen van informatie.
De rechercheurs en andere ambtenaren die betrokken waren bij het proces van bijzondere rechtspleging blijven vaak buiten beeld in de dossiers. Het lijkt soms alsof de dossiers alleen gaan over daders en slachtoffers, maar in werkelijkheid bieden ze een inkijkje in het hele systeem van bijzondere rechtspleging. Het gaat om het apparaat van de rechtspleging en de mensen die daarin een rol speelden, zoals rechercheurs, getuigen, advocaten, rechters en aanklagers.
De dossiers zijn dus niet zomaar rechtstreekse weergaven van het verleden; ze zijn het resultaat van veel menselijke handelingen en keuzes. De manier waarop documenten werden verzameld, geïnterpreteerd en geordend, is beïnvloed door persoonlijke keuzes en omstandigheden, en dat moet altijd in gedachten worden gehouden bij het raadplegen van de dossiers.
De vraag wie de bron heeft gemaakt, is vooral belangrijk bij documenten waarin personen uit het verleden heel dichtbij lijken te komen. Dit geldt bijvoorbeeld voor processen-verbaal van verhoren door opsporingsdiensten en verslagen van rechtbankzittingen. In deze documenten worden onderzochte personen, slachtoffers en getuigen aan het woord gelaten, maar dit gebeurt via het filter van de persoon die het verslag heeft geschreven, zoals een politieagent of griffier. Hij interpreteerde de gesproken woorden en maakte het verslag op. Hoewel deze documenten vaak heel direct en volledig lijken, zijn ze dat vaak niet.
Het filter van de persoon die het verslag schrijft, kan op verschillende manieren zichtbaar zijn in een CABR-dossier. Bijvoorbeeld: hoe worden de woorden van onderzochte personen en getuigen weergegeven? Welke woorden worden weggelaten of veranderd? Het filter kan ook blijken uit de manier waarop de verslaglegger zijn eigen indruk van de onderzochte persoon weergeeft. Aan het eind van een proces-verbaal in een CABR-dossier staat bijvoorbeeld het volgende: ‘Ik verbalisant voeg hier nog aan toe: Verdachte maakt zeer ongunstige indruk.’ Hier wordt de persoon die het proces-verbaal uitschreef heel even zichtbaar. Hoe vaak zoiets als dit gebeurde, weten we momenteel nog niet – het zou een zeldzaam geval kunnen zijn geweest – maar in de toekomst weten we dit mogelijk wel. Dat dit voorbeeld er is, betekent wel dat dit blijkbaar kon gebeuren.
In de CABR-dossiers komen zowel persoonlijke indrukken als feitelijke gegevens voor. Persoonlijke meningen en opvattingen kunnen duidelijk naar voren komen in brieven en verhoren, maar ook in getuigenverklaringen, waarbij de getuigen persoonlijke motieven konden hebben die hun verklaringen beïnvloedden. Er waren getuigen voor en getuigen tegen de onderzochte persoon. Deze getuigen konden elkaar dan ook tegenspreken. Daarom hoeft niet alles wat in een CABR-dossier staat, met elkaar overeen te komen.
De dossiers bevatten ook feitelijke gegevens, zoals namen, adressen en geboortedata. Deze gegevens lijken objectief, maar dat is niet altijd het geval. Soms kunnen de feiten in de documenten met elkaar in strijd zijn. Bijvoorbeeld: een onderzocht persoon kan zijn ouderlijk adres als zijn eigen adres hebben opgegeven, terwijl de opsporingsdiensten of gemeentelijke administratie iets anders vermeldden. Zo kan het voorkomen dat in verschillende documenten andere gegevens worden gegeven over de woonplaats van een onderzocht persoon.
Het is dus belangrijk om niet meteen te vertrouwen op de eerste persoonlijke indrukken of feitelijke gegevens die u tegenkomt in een CABR-dossier. Kijk verder in het dossier: komen de persoonlijke indrukken en feitelijke gegevens die u later tegenkomt overeen met wat u eerder hebt gezien? Of verschillen ze? Het is ook verstandig om buiten het CABR te zoeken naar andere documenten die relevant kunnen zijn voor uw onderzoek (zie vraag 7 voor meer informatie over het CABR en vraag 2 voor informatie over andere archieven). Door alles goed te vergelijken en kritisch te onderzoeken, kunt u een beter en completer beeld krijgen van het oorlogsverleden van uw familielid.