Hoe valt het gedrag van mijn familielid tijdens de oorlog te verklaren?
Meerdere factoren
Het is in het algemeen niet makkelijk om iemands gedrag in het verleden te verklaren. Waarschijnlijk is het niet één ding, maar een combinatie van verschillende factoren die tot bepaald gedrag heeft geleid. Hier komt voor de Tweede Wereldoorlog nog bij dat dit een periode was waarin mensen voor keuzes kwamen te staan die ze in vredestijd niet snel zouden hoeven te maken.
Verschillende contexten
Bij het zoeken naar verklaringen voor het gedrag van uw familielid tijdens de oorlog is het belangrijk om naar verschillende contexten te kijken. Er zijn in ieder geval vier belangrijke contexten die van invloed kunnen zijn:
- De persoonlijke context vóór de oorlog: dit gaat over de situatie van uw familielid voor de oorlog. Denk hierbij bijvoorbeeld aan zijn gezinssituatie, gezondheid, persoonlijke eigenschappen en overtuigingen.
- De maatschappelijke context vóór de oorlog: dit gaat over de bredere samenleving vóór de oorlog. Denk aan de politieke, sociale en economische situatie in Nederland en de wereld, bijvoorbeeld de opkomst van het nazisme, economische crisis of sociale spanningen.
- De persoonlijke context tijdens de oorlog: dit betreft de situatie van uw familielid tijdens de oorlog zelf. Hoe veranderde deze situatie door de oorlog? Welke keuzes moest hij maken en welke invloeden speelden hierbij een rol?
- De maatschappelijke context tijdens de oorlog: dit gaat over de omstandigheden in de samenleving tijdens de oorlog. De oorlog zelf creëerde een extreme situatie waarin mensen onder druk werden gezet en verschillende keuzes moesten maken, vaak met grote gevolgen.
Hoe te werk gaan
Bij uw zoektocht naar verklaringen is het belangrijk om al deze verschillende contexten in gedachten te houden. Dit betekent dat u kijkt naar zowel de persoonlijke als de bredere maatschappelijke invloeden die het gedrag van uw familielid tijdens de oorlog (kunnen) hebben beïnvloed. Door dit in overweging te nemen, kunt u het gedrag beter begrijpen en verklaren.
Veelvoorkomende verklaringen voor collaboratie
Wat is collaboratie?
Collaboratie betekent simpelweg ‘samenwerking’. Het wordt echter vaak gebruikt om de samenwerking met de bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog aan te duiden, meestal met een negatieve betekenis. We denken dan snel aan het meewerken aan de Jodenvervolging of openlijke politieke steun voor het nazisme. Toch was het voor veel mensen moeilijk om helemaal niet samen te werken met de bezetter, die de macht in handen had. De grens tussen gedwongen medewerking en actieve steun aan de bezetter is vaak moeilijk te trekken.
Onderzoek naar collaboratie
Wanneer we onderzoek doen naar collaboratie, is het belangrijk om per geval te kijken naar wat er precies gebeurde. Het is vanuit historisch perspectief interessanter om te begrijpen waarom mensen bepaalde keuzes maakten in de context van de oorlog, dan om deze keuzes met de ogen van vandaag te veroordelen. Veel mensen kwamen in situaties terecht die ze niet goed konden overzien en maakten bewust of onbewust keuzes onder grote onzekerheid. Sommige van deze keuzes werden later als collaboratie gezien.
Motieven voor actieve samenwerking
Er waren ook mensen die bewust en actief de bezetter steunden. Dit was de ‘harde kern’ van de collaborateurs. Hun motieven konden sterk variëren:
- Idealisme
Er waren mensen die ideologisch overtuigd waren van het nationaalsocialisme. Zij geloofden dat hun samenwerking met de bezetter zou bijdragen aan een betere wereld. Ze wilden ontsnappen aan de ellende van die tijd en dachten dat de gewelddadige kant van het nazisme noodzakelijk was om hun ideaal te bereiken. Voor hen was collaboratie een middel om een ‘groot goed’ te dienen.
- Opportunisme
Er waren ook mensen die profiteerden van de nieuwe situatie die de bezetting met zich meebracht. De oorlog gaf hun de kans om meer te verdienen of carrière te maken. Voor deze mensen speelde eigenbelang een grote rol. Hun samenwerking met de bezetter was vooral een manier om hun eigen positie te verbeteren.
- Persoonlijke factoren
De persoonlijke situatie van mensen kan ook een rol gespeeld hebben bij hun keuze om samen te werken met de bezetter. Het kan moeilijk zijn om de persoonlijke context goed te begrijpen, omdat iemands gedrag vaak wordt beïnvloed door verschillende factoren, zoals karaktereigenschappen, stress of persoonlijke omstandigheden. Daarom is het belangrijk om zoveel mogelijk bronnen te verzamelen (zie vraag 2), zoals brieven, documenten of interviews met familieleden, om het gedrag van een persoon beter te begrijpen.
Combinatie van factoren
Tot slot is het belangrijk te beseffen dat de redenen voor collaboratie vaak een combinatie van factoren waren. Menselijk gedrag wordt zelden door één enkel motief of omstandigheid bepaald. Het is meestal een complex samenspel van verschillende persoonlijke, ideologische en sociale factoren, die voor iedere persoon anders konden uitpakken.
Terug naar de overige vragen in deze handreiking.
