In dit colloquium zullen Leendert van der Miesen en Karin Bijsterveld beiden – weliswaar in afzonderlijke papers – spreken over onderzoekspraktijken waarin spanningen speelden tussen het begrijpen van geluidsfenomenen met het oor en met instrumenten, of door te luisteren en te meten. De onderzochte praktijken liggen eeuwen uit elkaar, waarbij Van der Miesen zich richt op de vroegmoderne tijd en Bijsterveld op de lange twintigste eeuw. In hun beider verhalen streefden de protagonisten echter naar een vorm van kennis over geluid die de kwaliteiten van menselijke oorgetuigen te boven ging.
‘Het oor heeft zekere regels nodig’: Luisteren en meten in de vroege zeventiende eeuw – Leendert van der Miesen
In zijn Questions theologiques (Parijs, 1634) stelde de Franse muziektheoreticus en -wetenschapper Marin Mersenne (1588-1648) zich een wetenschap voor, ‘psophologie’ genaamd, die zich zou bezighouden met alle mogelijke geluiden en hun oorsprong. Hoewel veel van Mersenne’s onderzoek naar geluid zijn oorsprong vond in de muziek, zou de ‘psophologie’ meer omvattend en zekerder zijn dan de natuurkunde. Geluid was bijzonder geschikt om de eigenschappen van dingen te leren kennen, stelde Mersenne, en door middel van geluid kon men objecten bestuderen, ze voorstellen en er met anderen over communiceren. Hoewel Mersenne’s beschrijving een belangrijkere rol voor het oor en de empirie suggereert, was hij tegelijkertijd voorzichtig met een sleutelrol voor het menselijk oor en de zintuigen in het algemeen. Luisterervaringen moesten gecorrigeerd en gevalideerd worden – “het oor heeft bepaalde regels nodig”, zoals hij het uitdrukte. Mijn paper handelt over hoe Mersenne te werk ging bij het bestuderen van de geluiden van materialen als hout, metaal en darm, en hoe het oor als overbrenger van kennis werd geproblematiseerd. Ik belicht niet alleen hoe Mersenne een cruciale rol toekende aan getallen, maar ik laat ook zien hoe hij uitgebreid vertrouwde op medewerkers en getuigen, en zo tot een vorm van collectief empirisme kwam. Door aandacht te besteden aan de theologische weergave van geluid, toon ik aan dat Mersenne’s empirische benadering en zijn geloof in goddelijke harmonie onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn, aangezien geluid voor de zeventiende-eeuwse geleerde een fundamenteel bewijs was van de goddelijkheid van de natuur.
Afluisteren met het oog: De Stasi, klinkende objecten en de geschiedenis van de audio-inlichtingendienst – Karin Bijsterveld
Tussen 1966 en 1989 werkte het Ministerie van Staatsveiligheid (Stasi) in de Duitse Democratische Republiek – bekend om zijn grootschalige afluisteroperaties – samen met de Humboldt Universiteit en de KGB aan een onderzoeksprogramma waarbij het opgenomen geluid van objecten (zoals cameraluiken of auto’s) en stemmen werd geanalyseerd om de artefacten en sprekers op de band te identificeren. Hoewel de Stasi het project startte met het doel een dergelijke identificatie te bereiken door middel van spectrografische beeldvorming, konden haar medewerkers hun identificatie-oefeningen niet doen zonder een beroep te doen op luisterexpertise.
Tegen het einde van de jaren ’80 voerde de Stasi zijn automatiseringsinspanningen op, maar een volledig automatische identificatie van objecten en stemmen bleef een Zukunftthemen, ofwel toekomstig thema. In dit paper zal aan de hand van archiefonderzoek, de Stasi-geschiedschrijving, STS en geluidsstudies worden uitgelegd waarom dit het geval was. Er zal echter ook worden aangetoond hoe hedendaagse commerciële ondernemingen, die beloven de veiligheid in de openbare ruimte te vergroten door producten te verkopen die gebruik maken van kunstmatige-intelligentie-versies van spectrografische geluidsanalyse (van geschreeuw, autoalarm of brekend glas), de erfenis van de Stasi niet kunnen omzeilen.